Wie is toch die huilende vrouw op rij 17? Dat is de schaduwweduwe

'Elke samenleving heeft een aantal regels, dat bepaalt of mensen mogen rouwen en hoe ze mogen rouwen. Schaduwweduwen hebben geen normale plaats in het afscheid.'

 De minnares van Mitterrand mocht met hun dochter aan het graf staan. Maar zij was een uitzondering. Jasper Enklaar sprak met enkele schaduwweduwen over hun niet-erkende rouw

Op 16 januari 1996 werd François Mitterrand begraven. De uitvaart van de voormalige Franse president was een unieke gebeurtenis. Niet omdat het de uitvaart van een staatsman was, maar omdat aan het graf in het dorpje Jarnac niet alleen de officiële weduwe Daniëlle Mitterrand en haar twee zonen stonden, maar ook Mitterrands minnares Anne Pingeot en haar dochter Mazarine. Ten overstaan van de gehele wereld presenteerde Mitterrand postuum zijn twee vrouwen. Het was de eerste keer dat het bestaan van Anne Pingeot publiekelijk bekend werd. De geheime minnares was uit de schaduw getreden en had een gezicht gekregen.

Anne Pingeot is een uitzondering. Minnaressen zijn er veel. Maar omdat hun relatie geheim is, blijven zij na de dood van hun geliefde eenzaam in de schaduw achter. Deze `schaduwweduwen' kunnen nergens met hun verdriet heen. Hun rouw wordt niet erkend.

,,Ik voelde me anoniem op de begrafenis, terwijl alles in mijn lijf schreeuwde: diegene die daar ligt, hoort bij mij.'' Tiny (47), uit een grote stad in het zuiden van het land, verloor in januari de man met wie ze al meer dan twintig jaar een geheime relatie had. Haar vriend was getrouwd, maar dat huwelijk bestond vooral op papier. Toch wilde hij niet van zijn echtgenote scheiden. ,,Het was moeilijk om mee om te gaan'', vertelt Tiny, ,,want je voelt je toch tweede keus en je leidt een verstopt bestaan. Maar ondanks alles wilde ik niet verder zonder hem. Ik heb bewust de keuze gemaakt om in de schaduw te blijven.''

MACHTELOZE POSITIE

Vorig jaar had ze nog uitgebreid met haar vriend besproken wat er zou moeten gebeuren als zij zou overlijden – Tiny heeft problemen met haar gezondheid. Des te wranger was het dat haar vriend nog geen drie weken later als eerste overleed. ,,Een vriend belde mij met het bericht. Mijn machteloze positie drong zich direct aan me op. Mijn eerste reactie was: ik kan geen afscheid van hem nemen. Ik wilde aanvankelijk ook niet naar de uitvaart. Alleen al door de emoties zou ik alle aandacht op me vestigen. De wettige echtgenote wist niet van mijn bestaan. Ik heb nooit de behoefte gehad dat het bekend zou worden, nog steeds niet trouwens.'' Na een aantal gesprekken wisten haar vrienden haar over te halen toch naar de begrafenis te gaan.

Diezelfde vrienden namen contact op met het uitvaartcentrum waar haar vriend lag opgebaard. Ze legden de situatie uit en vroegen of Tiny buiten de officiële bezoekuren om afscheid mocht nemen. ,,Dat was heel erg waardevol. Het is goed dat ik dat heb gedaan.'' Maar voor het overige moest ze de uitvaart vanaf de zijlijn aanschouwen. En dat was moeilijk, want ze had een heleboel dingen anders willen doen. Ze was niet bij het moment dat de kist in het graf zakte, want dat gebeurde `in besloten kring'. Via vrienden die op de hoogte waren van de relatie kreeg ze foto's van dat laatste moment. Een grafsteen ligt er nog niet en dat steekt. ,,Het graf ligt er zo troosteloos bij. Maar ik kan niks doen. Mijn rol is volledig uitgespeeld.''

Achteraf zegt Tiny dat ze het nooit had gered zonder de steun van haar vrienden. Veel schaduwweduwen moeten die steun juist ontberen. Dat was voor uitvaartonderneemster Carolien Harrems reden om zich het lot van deze groep aan te trekken. Als sluitstuk van haar studie rouwbegeleiding begon zij de website schaduwweduwe.nl. ,,Er is een soort rangorde in rouw: als echtgenote mag je het verdrietigst zijn. Als kind mag je ook heel verdrietig zijn, als broer of zus al een stuk minder en als je beste vriend of vriendin overlijdt, wordt er heel anders naar gekeken. In mijn opleiding heeft de eenzaamheid en de pijn van verborgen rouw me het meest geraakt. Bij het ziekbed van mijn grootouders ben ik – toen al tiener – weggehouden. Zonder kwade bedoelingen van mijn ouders, maar het spijt mij nog steeds dat ik niet bij leven afscheid van ze heb kunnen nemen. Ik was wel bij de begrafenissen, maar een kist zegt niet zo veel. Ik weet hoe het is als je niet goed afscheid kan nemen.''

Met haar site wil Harrems een plek creëren waar lotgenoten van gedachten kunnen wisselen en waar ze tips kunnen vinden over het vormgeven van een alternatief afscheid. Hoeveel schaduwweduwen er zijn, weet Harrems niet. ,,Volgens Amerikaans onderzoek gaat één op de vijf mannen en vrouwen vreemd'', zegt ze. ,,Het maakt natuurlijk wel uit of het af en toe een losse scharrel is of structureel. Langere relaties komen minder vaak voor. Maar er wordt in de liefde veel gelogen.''

In haar eigen Amstelveense praktijk is Harrems het nog niet tegengekomen en collega-uitvaartondernemers zwijgen als het graf over deze delicate kwestie. Maar ondertussen zijn er legio verhalen over uitvaarten met `een huilende dame op rij 17', iemand die toch wel opvallend geëmotioneerd is. Ook komt het een enkele keer voor dat een minnares na de dood van haar getrouwde partner het jarenlange zwijgen doorbreekt en met een rouwadvertentie groots uitpakt. ,,Dat is natuurlijk rampzalig'', zegt Harrems. ,,Wat deze vrouwen dan bezielt? Een van de basisbehoeften van de mens is erkenning. Als iemand doodgaat, valt alle onzin weg en blijft de kern over. Dan zijn er vrouwen die zorgen dat ze die erkenning op dat moment wel krijgen. Maar zou er bij een uitvaart die ik verzorg een grote krans `Voor Mijn Allergrootste Lief' komen en hij is niet van de familie, dan haal ik wel het lint eraf.''

Marijke (34) heeft geen advertentie geplaatst, maar ze zal op de sterfdag van haar vriend wel een in memoriam-advertentie plaatsen. ,,Misschien met een mooie tekst die we deelden. Dan heb ik toch zwart op wit dat wij iets hadden. Alsof ik onze relatie daarmee bestaansrecht geef.'' Marijke moet haar verdriet nog steeds vrijwel alleen dragen. Ongeveer een half jaar geleden overleed plotseling de man die `de liefde van haar leven' was. Hij was op dat moment bezig te scheiden van zijn vorige partner. Maar hoewel de relatie gestrand was, eigende de ex zich het afscheid en de uitvaart helemaal toe. Marijke werd volledig buiten spel gezet. ,,Ik ben twee keer geweest toen hij lag opgebaard. Maar hoe kun je afscheid nemen als zijn ex achter je staat en over je schouder meekijkt? Boven de kist kreeg ik alle verwijten van haar over me heen. Ik was geen seconde met hem alleen.''

Ze had afgesproken dat ze op de dag van de uitvaart achter de uitvaartstoet aan zou rijden. Toen ze bij het vertrekpunt kwam, was de stoet al weg. ,,Ik was bij de uitvaart, maar ik weet nog steeds niet of ik daar wel zo goed aan heb gedaan: ik was de meest anonieme gast, terwijl iedereen wist wie ik was. Juist dat maakte het zo pijnlijk. Toen ik iemand aansprak met wie we samen nog allerlei dingen hebben gedaan, keerde hij me zijn rug toe.''

LANDELIJKE CONTACTDAG

Haar vriend is gecremeerd, maar waar en wanneer zijn as is uitgestrooid, weet Marijke niet. ,,Ik weet niet eens óf zijn as wel is verstrooid. Ik denk er nu over een gedenksteen te maken of te laten maken. Maar dan nog... Het is geen afscheid. Alles voelt surrogaat.'' Via de website schaduwweduwe.nl heeft Marijke voor het eerst lotgenoten gevonden, bij wie ze haar verhaal kwijt kan. Ook zal ze naar de landelijke contactdag voor schaduwweduwen gaan, die Carolien Harrems op 24 september organiseert. ,,Het enige dat helpt is praten en dat kun je als schaduwweduwe bijna niet. Ik vind het wiel een beetje alleen uit.''

Op de contactdag zal Manu Keirse een van de sprekers zijn. Keirse is klinisch psycholoog en hoofddocent aan de medische faculteit van de universiteit Leuven. Hij heeft een groot aantal boeken geschreven over rouw en verliesverwerking. Daarin besteedt hij ruim aandacht aan rouw die maatschappelijk niet erkend wordt. ,,Elke samenleving heeft regels die bepalen of mensen mogen rouwen en hoe ze mogen rouwen. Schaduwweduwen hebben geen normale plaats in het afscheid, ze ontvangen geen deelneming, en ze kunnen met hun verdriet niet openlijk naar buiten komen. De problemen zijn vaak intenser. De boosheid, het schuldgevoel – heel normaal in elk rouwproces – zijn hier geaccentueerd. Je hebt dus een verhoogde crisis. Daartegenover staat dat er minder opvang en minder begrip is in vergelijking met andere situaties.''

Normaal gesproken duurt het volgens Keirse minimaal twee jaar om het verlies van een dierbaar iemand te verwerken. Is er geen opvang, dan wordt die periode aanzienlijk verlengd. Meer openheid kan tot meer begrip leiden. Daarom juicht Keirse het toe dat er meer aandacht komt voor de niet-erkende rouw. Daarbij kijkt hij echter wel verder dan alleen de schaduwweduwen. ,,Het gaat ook om mensen die een tijdelijke, maar zeer intense relatie met elkaar hebben. Als in zo'n relatie iemand sterft, kun je de term `weduwe' niet gebruiken. En denk ook eens aan werkrelaties: met menig collega heb je meer tijd doorgebracht dan met je partner. Als je zo'n collega verliest, moet je de volgende dag weer werken. Of een beste vriend die sterft. Daar krijg je geen dag vrij voor op je werk. Alles wat niet op verwantschap of op een duidelijke, legale relatie is gebaseerd, komt in de schaduw te staan. In die zin is er veel meer verborgen rouw en verdriet dat in de schaduw verdwijnt.''

HATEMAIL

De behoefte aan steun en onderling contact onder schaduwweduwen is groot, merkte Carolien Harrems kort nadat haar website online ging. ,,Ik had direct een brievenbus vol e-mails van vrouwen die tientallen jaren een relatie met een getrouwde man hebben gehad. Ook van aanstaande schaduwweduwen, die zich nu al realiseren dat ze straks geen afscheid kunnen nemen. Er zaten drie brieven bij van vrouwen die al veertig jaar een relatie hebben. Dan is het geen scharrel, waar het alleen om de seks gaat. Dat is een echte liefdesrelatie, maar wel een ingewikkelde.'' Behalve e-mails van vrouwen die vertelden dat ze eindelijk een plek hadden waar ze met hun ervaringen terecht konden, kreeg Harrems ook hatemail. ,,Ik moest meer rekening houden met de wettige echtgenote. Maar ik benadruk steeds dat ik helemaal niet aan de rouw van de wettige echtgenote wil komen. Zoals Mitterrand die zijn minnares bij zijn begrafenis aanwezig liet zijn, dat vind ik echt een aantasting van de rouw van de echtgenote. Maar je kunt niet ontkennen dat die relaties er wel degelijk zijn, al eeuwen, en dat er dus ook mensen zijn die daaronder lijden.''

Jasper Enklaar

[gepubliceerd in NRC Handelsblad - 19 maart 2005]